Harcerstwo zrodziło się z zespolenia kilku idei, właściwie prądów społ. I ruchów pedagogicznych, przenikających do wychowawców i młodzieży. Tworzeniu się harcerstwa na polskich ziemiach pod zaborami sprzyjało istnieniu takich organizacji jak "Sokół" - krzewiący kulturę fizyczną, "Zarzewie" - gotujące młode pokolenia do zbrojnej walki o niepodległość i "Eleusis" - propagująca poczwórną abstynencję (od alkoholu, tytoniu, hazardu i rozpusty).

Wśród młodzieży zrzeszonej w wymienionych i należącej do wielu półjawnych i tajnych organizacji niepodległościowych żywe zainteresowanie poczynają budzić dokonania brytyjskiego generała Roberta Baden-Powella, który powołał do życia organizację o nazwie "Boy Scouts" i napisał podstawowy dla skautingu podręcznik metodyczny pt. "Scouting for Boy's". Wiadomości o wcielanym przezeń do praktyki systemie wychowania docierają do Polski jesienią 1909 roku. Pisze o nim prasa warszawska i lwowska. W 1910 roku Edmund Nebel w Warszawie i Kazimierz Żórawski we Lwowie organizują pierwsze drużyny skautowe.

Andrzej Małkowski - późniejszy duchowy przywódca harcerstwa - przyswaja polskiemu czytelnikowi książkę R. B-P. Nie przestaje na dosłownym tłumaczeniu lecz wzbogaca treść podręcznika - odwołując się do tradycji narodowych - o idee niepodległościowe i o elementy wychowania moralnego. Jego praca ukazuje się latem 1911 roku i nosi tytuł "Skauting jako system wychowania młodzieży".

Teorię wyprzedza działanie, bo już w marcu 1911 roku odbywają się zajęcia kursu instruktorskiego prowadzonego przez Andrzeja Małkowskiego. W maju tego roku Naczelnictwo "Sokoła" wyłania Naczelną Komendę Skautową. 22 maja ukazuje się, napisany przez A. Małkowskiego, pierwszy rozkaz polskiego harcerstwa, w którym ogłoszono powołanie Naczelnej Komendy Skautowej i pierwszych regularnych drużyn. Ten dzień przyjęto za symboliczną datę powstania harcerstwa. Równolegle rozwija się harcerstwo żeńskie. Jedną z trzech pierwszych drużyn w ogóle, a pierwszą dziewczęcą prowadzi we Lwowie Olga Drohonowska (przyszła żona A. Małkowskiego).

15 października 1911 ukazuje się we Lwowie pismo "Skaut", redagowane przez A. Małkowskiego. W pierwszym numerze zamieszczono wiersz Ignacego Kozielewskiego (zaczynający się od słów: "wszystko co nasze ojczyźnie oddamy") do którego O. Drohonowska dopisała refren. Pierwsza zwrotka tego utworu, śpiewanego na melodię znanej rewolucyjnej pieśni z 1905r. "Na barykady..." stała się hymnem ZHP. Zasługą O. Drohonowskiej jest także upowszechnienie harcerskiego pozdrowienia - zawołania "Czuwaj".

W drugim numerze "Skauta" z 1 listopada 1911 opublikowano dziewięciopunktowe prawo harcerskie i tekst przyrzeczenia. Ustala się stopniowo polskie nazewnictwo ogniw organizacyjnych, stopni i funkcji harcerskich: zastęp - zastępowy, drużyna - drużynowy, hufiec - hufcowy, harcmistrz, później będzie również chorągiew.

Ruch społeczno-wychowawczy, zwany zrazu nieśmiało harcerstwem (od harce, harcownik, harcowanie), ogarnia stopniowo cały kraj - mimo i na przekór granicom państw zaborczych, które podzieliły i przywłaszczyły sobie ziemie polskie. W grudniu 1912r. powstaje w Warszawie tajna Naczelna Komenda Skautowa, obejmująca swoim zasięgiem zabór rosyjski. Jaj przypada zasługa ustanowienia obowiązującej do dzisiaj odznaki organizacyjnej - krzyża harcerskiego. 17 września 1912r. zawiązała się w Poznaniu zastęp skautowy, który szybko rozwinął się w drużynę, a następnie w hufiec "Piast".

Polskie harcerstwo bardzo wcześnie, bo już w 1913r. objawiło się na arenie międzynarodowej. Na międzynarodowym zlocie skautów w Birmingham (Anglia) harcerze polscy rozbili własny obóz i wciągnęli na masz biało- czerwoną flagę, co w owym czasie stanowiło symbol nieustającej walki polskiej młodzieży o narodowe wyzwolenie.

Wybuch I wojny światowej ograniczył i przerwał kontakty i współdziałanie ogniw harcerskich z różnych zaborów. Przyczyną nieskoordynowanych działań były m.in. odmienne poglądy twórców związku na sposób wybicia się Polaków na niepodległość. Jedni upatrywali tę szansę w boku państw centralnych , drudzy opowiadali się za współpracą z Rosją, która wchodziła w skład koalicji walczącej przeciwko państwom centralnym (Austria, Niemcy).

W 1915r. władze pruskie, zaniepokojone patriotycznym obliczem nowego ruchu, zakazują działalności skautowej. Mimo administracyjnych i policyjnych przeszkód w 1916r. powstaje w Poznaniu Główna Kwatera Skautowa. Na Pomorzu i Górnym ¦ląsku tworzą się niejawne drużyny harcerskie. Naczelna Komenda Skautowa, zawiązana w listopadzie 1914r. w Kijowie, organizuje drużyny skupiające młodzież polską przebywającą na obszarze carskiej Rosji. Wielu harcerzy, zwłaszcza z Małopolski, wstępuje do legionów i tworzy harcerski pododdział w I Brygadzie. Z komendą legionów współdziała także Polska Organizacja Skautowa z Piotrkowa. Jej członkowie pełną służbą wywiadowczą. Organizacyjną odznaką POS była lilijka.

Organizacje skautowe zaboru rosyjskiego w dniach 1-2 listopada 1916r. na zjeździe w Warszawie powołują do życia Związek Harcerstwa Polskiego, który jako odznaki ZHP obiera krzyż harcerski i lilijkę. Naczelnym komendantem ZHP zostaje ks. Jan Mauersberger związany z tzw. obozem legionowym.

Dobiega końca I wojna światowa, harcerstwo poczyna występować publicznie i gotuje się do współuczestnictwa w obaleniu władzy zaborców. W październiku 1917r., w setną rocznicę śmierci T. Kościuszki, z ludnością Poznania manifestuje oddział harcerzy. Są oni także inicjatorami podziemnej Polskiej Organizacji Wojskowej Zaboru Pruskiego, która przygotowuje się do walki o niepodległość.

Na zjeździe w Lublinie (1-2.XI.1918) przedstawiciele większości ośrodków harcerskich z całego kraju jednoczą się i powołują do życia ZHP. Nie uczestniczą w zjeździe harcerze lwowscy, którzy walczą z Ukraińcami o Lwów. W zwycięskich bojach biorą udział także przybyłe z odsieczą kompanie harcerskie z tworzonych u progu niepodległości jednostek wojskowych. Młodzież spod znaku krzyża harcerskiego i lilijki uczestniczy w rozbrajaniu Niemców i Austriaków m.in. w Warszawie, Krakowie, Płocku, Częstochowie, Mławie, Ciechanowie, Łomży, Łowiczu i Pabianicach. Wielu harcerzy ginie lub odnosi rany. W stolicy zostaje sformowany Batalion Harcerski Wojsk Polskich.

27 grudnia 1918r. wybucha Powstanie Wielkopolskie. Pierwszym poległym na ulicach Poznania jest drużynowy Franciszek Ratajczak. Kompania skautów zdobywa w tym mieście Fort Grollmanna i rozbraja jego załogę. Drużyny harcerskie początkowo wyzwalają swoje rodzinne miasta, następnie w szeregach Wojska Wielkopolskiego walczą na różnych odcinkach powstańczego frontu, którego linia w znacznej mierze zadecydowała o przebiegu zachodniej granicy odradzającego się państwa polskiego. Do historii przeszedł wyczyn harcerzy z Kościana, który opanowali arsenał miejscowego garnizonu i zmusili Niemców do kapitalizacji. Sztandar kościańskiej drużyny został odznaczony Krzyżem Virtuti Militari.

W I Powstaniu Śląskim (17-24.VIII.1919) wzięły udział duże grupy harcerzy śląskich, wspieranych przez druhów przybyłych z innych dzielnic Polski. Toczyły się ciężkie boje na przedpolach Katowic, pod Mysłowicami i Słopną.

Przy Polskim Komitecie Plebiscytowym Naczelnictwa ZHP organizował kursy instruktorów i drużyny gotujące się do bojowej służby na wypadek ponownych walk z Niemcami. Wspomniany wydział zajmował się także tworzeniem ogniw harcerskich na Warmii i Mazurach, gdzie plebiscyt miał decydować o przynależności państwowej północnego pogranicza Polski.

Na wschodnich rubieżach trwała w tym czasie wojna polsko-radziecka. Front zbliżał się do Wisły. Nastąpiła mobilizacja harcerzy. Do liniowych jednostek trafiło ok. 9 tys. członków ZHP, ok. 15 tys. pełniło służbę w oddziałach pomocniczych. Kilka pułków prawie w całości składało się z harcerzy, a jeden z nich, w uznaniu bojowych zasług otrzymał później miano Harcerskiego Ochotniczego Pułku Piechoty.

19 sierpnia 1920r. wybuchło III Powstanie ¦ląskie, w którym znów harcerze walczą na froncie i w oddziałach pomocniczych. ZHP formuje samodzielny batalion. W tym samym roku rząd Rzeczypospolitej Polskiej zatwierdza statut ZHP, zaś Naczelna Rada Harcerska sgłasza akces Związku do międzynarodowego Biura Skautowego. Na przełomie 1921 i 21 roku odbywa się w Warszawie I Walny Zjazd ZHP. Uchwalone zostają: statut., prawo i przyrzeczenie. Przewodniczącym ZHP wybrano gen. Józefa Hallera. Pełnienie obowiązków naczelników powierzono: Głównej Kwatery Męskiej - St. Sedlaczkowi, Głównej Kwatery Żeńskiej - M. Wocalewskiej.

W miarę upływu czasu i ustwania walk niepodległościowych, w ZHP wyłania się odłam działaczy przeciwstawiających się metodom przesadnie nacjonalistycznym w treści i wojskowym w formie. W listopadzie 1921. grupa instruktorów organizuje Wolne Harcerstwo i wydaje w Krakowie pismo "Płomienie". Za cel stawiają sobie nadanie harcerstwu bardziej postępowego oblicza i skupienie w jego szeregach dzieci i młodzieży chłopskiej i robotniczej. W 1923r. Wolne Harcerstwo zrywa organizacyjne więzi z ZHP i już w następnym roku jego działalność przerywają ówczesne władze państwowe. Część instruktorów WH przechodzi stopniowo nielegalnej pracy w komunistycznej organizacji dziecięcej "Pionier", inni podejmują pracę w Czerwonym Harcerstwie TUR, któremu patronowała Socjalistyczna Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych (OM TUR).

W skupiskach ludności polskiej zamieszkałej w ówczesnych granicach państwa niemieckiego, tworzone są drużyny harcerskie. W 1924r. powołany zostaje w Bytomiu ZHP na ¦ląsku Opolskim. Dwa lata później powstaje ZHP w Niemczech, który kieruje pracą harcerską na obszarze całych Niemiec i Prus Wschodnich (jak zwano wtedy Warmię i Mazury).

Niepodległy byt Polski nadał harcerskiemu życiu rozmachu. Rodzą się programy prób na stopnie i regulaminy zdobywania sprawności harcerskich, podnosi się poziom i szeroko rozpowszechnia się piśmiennictwo metodyczne, przeznaczone dla najmłodszych funkcyjnych i instruktorów, podharcmistrzów i harcmistrzów. Powstają szkoły i ośrodki kształcenia instruktorów, rozwijają się drużyny rozbudzające naturalne zainteresowania młodzieży żeglarstwem, szybownictwem, lotnictwem i wodniactwem. Pod dowództwem gen. Mariusza Zaruskiego, kapitana "Zawiszy Czarnego", chłopcy zdobywają umiejętności żeglarskie i wkrótce w znakomitej większości zasilają powstającą flotę handlową i marynarkę wojenną. Organizowane są harcerskie kluby sportowe. Obozy i biwaki nie tylko pozwalają przeżyć wielką przygodę samodzielności i zaradności, lecz także integrują młodzież z różnych środowisk społecznych i uczą ją uprawiania turystyki, pogłębiają znajomość i przywiązanie do ziemi ojczystej. Trafny dobór treści i metod wychowawczych, odpowiadających młodemu Polaków, wydał w niedalekiej przyszłości piękne owoce harcerskiego patriotyzmu, ujawnione w wojnie obronnej 1939r. i rozjaśnił ciemności okupacyjnej nocy.

U schyłku 20-tych i na początku lat 30-tych rozwija się w ZHP demokratyczna myśl wychowawcza. Grupa lewicowych instruktorów z Juliuszem Dąbrowskim zakłada Koło Instruktorów im. Mieczysława Bema, znane jako KIMB. Do programu, nazwanego wyścigiem pracy drużyn, wprowadzają element wychowania społecznego, nakazującego brać na siebie odpowiedzialność za innych członków społeczeństwa, oczywiście w sposób właściwy dla wieku harcerzy. Tym tendencjom sprzyja rozwój drużyn harcerskich w szkołach podstawowych, głównie miejskich, co umożliwia pracę wychowawczą wśród dzieci ze środowisk robotniczych. Do tej pory harcerstwo skupiało głównie uczniów szkół średnich, pochodzących w znacznej mierze z rodzin lepiej sytuowanych pod względem materialnym. U zarania tego ruchu (zwłaszcza pod zaborami) to było zrozumiałe, ponieważ harcerstwo przygotowywało młodzież do walki o niepodległość. Odrodzone państwo oczekiwało jednak na młode pokolenie gotowe do służby i pracy dla dobra całego społeczeństwa.

Krystalizuje się także ruch zuchowy. Jego teoretycznym i praktycznym twórcą staje się Aleksander Kamiński, który w 1933r. w Nierodzimiu zakłada Szkołę Instruktorów Zuchowych. A. Kamiński - wybitny pedagog, naukowiec i wychowawca był twórcą oryginalnej nie znanej w świecie metody zuchowej - systemu harcerskiego wychowania dzieci w wieku 7-10 lat.

W 1935r. harcerstwo obchodzi swoje 25-lecie. Z tej okazji odbył się w Spale Jubileuszowy Zlot Narodowy ZHP. W następnym roku Rada Ministrów RP nadaje Związkowi status stowarzyszenia wyższej użyteczności publicznej.

Mimo szykan władz hitlerowskich i napadów bojówkarzy z Hitlerjugend w latach 1935-39 nadal rozwija się ZHP w Niemczech. Po wybuchu II wojny światowej kierownictwo Związku w Rzeszy Niemieckiej zostaje aresztowane i osadzone w obozach koncentracyjnych. Wielu zginęło. Nielicznym harcerzom udało się ujść prześladowaniom i podjąć walkę w konspiracji.

Faszyzm zaczyna zagrażać całej Europie. Sprawdzają się przewidywania działaczy ZHP, choćby A. Kamińskiego, który w 1937r. w artykule pt. "Harcerstwo a polityka" wystąpił przeciwko faszyzmowi i faszyzującym ugrupowaniom endeckim, starającym się przenikać do ZHP. W obliczu niebezpieczeństwa zbrojnego starcia z Niemcami powstaje Pogotowie Wojenne Harcerek - w 1938r. i Harcerzy - w 1939r. Członkowie Pogotowia przysposabiali się do pełnienia służby sanitarnej, łącznościowej, przeciwlotniczej i przeciwpożarowej. 1 września 1939r. harcerze i harcerki przystępują do walki, czynnie wspierając cywilne władze państwowe i wojsko. Chwytają także za broń.

Symbolem bohaterstwa harcerzy w kampanii wrześniowej stała się obrona wieży spadochronowej w Katowicach, okupiona krwią poległych i pomordowanych chłopców w rogatywkach z lilijką. Młodzieży harcerskiej nie zabrakło w walkach o Bydgoszcz, Gdynię i w obronie Kłecka koło Gniezna. Harcerze pełnili służbę pomocniczą i bili się pod Mławą, Inowrocławiem, Trzemesznem, Starachowicami, Lublinem i Lwowem. Dziewczęta w szarych mundurach spełniały samarytańskie powinności w szpitalach i punktach sanitarnych walczących oddziałów Wojska Polskiego. Grupa druhów z Pomorza, która wycofała się do oblężonej Warszawy, ratowała płonący Zamek Królewski; kilku zginęło podczas tej akcji.

27 września 1939r. hm. Florian Marciniak, kierujący w stolicy Pogotowiem Wojennym Harcerzy, zostaje naczelnikiem tajnego harcerstwa męskiego, które przyjmuje kryptonim Szare Szeregi.. Z czasem obejmą one swoim zasięgiem całą okupowaną Polskę. Dzieliły się na trzy grupy: 12-14 letni - Zawiszacy, 15-17 letni - Bojowe Szkoły, 18 letni i starsi - Grupy Szturmowe. Konspiracyjną Organizacją Harcerek (OH), zajmującą się pomocą społeczną, pracą opiekuńczą oraz szkoleniem sanitarnym i łącznociowym, kierowała Józefina Łapicka. Tajne harcerstwo męskie i żeńskie zachowało w warunkach wojny odrębność organizacyjną, ale pod względem wojskowym było podporządkowane Armii Krajowej.

W grudniu 1940r. powstała organizacja "Wawer", której zadaniem stał się tzw. mały sabotaż i kolportaż podziemnej prasy. Czynili to członkowie BS i Zawiszacy. Szere Szeregi i OH wydają też gazety, biuletyny, ulotki i książki oraz powołują tajne komplety, czyli konspiracyjne zespoły nauczania. Należący do BS i GS zdobywają wiedzę wojskową na konspiracyjnych kursach podoficerskich i w tajnych podchorążówkach.

26 marca 1943r. zapisał się pierwszą w Warszawie dużą akcją - pod Arsenałem, w której GS SzSz odbił z rąk hitlerowców Jana Bytnara "Rudego". Na skutek ran odniesionych podczas tego starcia zmarł Aleksy Dawidowski "Alek". Działania GS dowodzą ich wielkiej odwagi i sprawności bojowej. Biorą udział w zamachach na najbardziej okrutnych okupantów i wykonują wyroki podziemnych sądów karzących zdrajców i kolaborantów. Z członków GS zostają sformowane harcerskie bataliony "Zośka" i "Parasol". W maju 1943r. następuje aresztowanie F. Marciniaka. Naczelnikiem SzSz. Zostaje Stanisław Broniewski "Orsza", który pełnił tę funkcję do wygaśnięcia Powstania Warszawskiego.

SzSz w Krakowie, Warszawie i Kielcach z powodzeniem kolportowały dywersyjne wydania niemieckich gazet drukowanych w języku polskim. Konspiracyjne harcerskie podchorążówki powstały w Lublinie i na terenach wcielonych do III Rzeszy - w Bydgoszczy i Poznaniu. W sierpniu 1943r. w ataku na posterunek niemiecki pod Sieczychami zginął Tadeusz Zawadzki "Zośka" - komendant GS w Warszawie.

Harcerze osadzeni w Oświęcimiu tworzą zgrupowanie "Droga Brzozowa", a harcerki wywiezione do Ravensbrieck zakładają obozową drużynę "Mury".

1 lutego 1944r. wydzielona grupa batalionu "Parasol" dokonuje udanego zamachu na kata Warszawy, dowódcę SS i Policji Franza Kutscherę.

1 sierpnia 1944r. wybucha Powstanie Warszawskie. W trudnych walkach ulicznych odznaczają się bataliony "Zośka", "Parasol" i "Wigry". Kompanie i plutony harcerskie wchodzą też w skład innych oddziałów i zgrupowań AK. Najmłodsi z SzSz zorganizowali pocztę polową. Harcerki pełniły służbę sanitarną lub były łącznikami.

W miarę wyzwalania ziem polskich spod okupacji spontanicznie odradzał się ZHP. Na wolnych obszarach już w 1944r. powstają drużyny i hufce. W październiku 1944 Resort Oświaty w PKWN w Lublinie zatwierdza tymczasowe władze ZHP. Dekretem PKWN z 30.12.1944 oficjalnie powołano do życia ZHP.

Na początku 1948r. zostaje opracowany i wcielany do praktyki drużyn i hufców program Harcerskiej Służbie Polsce, korespondujący z zadaniami powołanej wtedy do życia Powszechnej Organizacji "Służba Polsce". Harcerze w sposób zorganizowany uczestniczą w odbudowie kraju, pracują w lasach i na roli, biorą udział w zwalczaniu analfabetyzmu, harcerki zakładają letnie dziecińce.

W latach 1950-1956 harcerstwo przechodzi głęboki kryzys obejmujący program wychowawczy i metodykę pracy z dziećmi i młodzieżą. 1 marca 1950r. na plenarnym posiedzeniu ZG ZHP negatywnie oceniono dorobek i działalność ZHP, który od 1 stycznia 1951r. przestaje formalnie istnieć. Miejsce ZHP zajmuje Organizacja Harcerska ZMP, zrzeszająca wyłącznie uczniów szkół podstawowych. Dorobkiem tego okresu było rozwijanie na szeroką skalę zainteresowań dzieci.

W 1956r. zachodzą w Polsce zmiany polityczne i społ.- ekon. Demokratyzują się różne dziedziny życia, umacnia się praworządność, odżywają narodowe tradycje. W atmosferze obywatelskich i patriotycznych uniesień odradza się harcerstwo.

W dniach 8-10.12.1956r. podczas obrad Krajowego Zjazdu Działaczy Harcerskich postanowiono reaktywować ZHP. Przywrócono też organizacyjne odznaki, mundury i hymn. Do pracy w ZHP wraca wielu dawnych działaczy, na nowo powstają chorągwie i hufce, odżywają tradycyjne drużyny, harcerstwo wraca do sprawdzonych metod wychowawczych.

W latach 60-tych mają miejsce próby dokonania zmian metodycznych. Poszukuje się też nowych form działania. Rodzi się wówczas i do dziś rozwija "Nieprzetarty Szlak" - forma objęcia harcerstwem dzieci niepełnosprawnych.

Harcerstwo mimo różnych niepowodzeń, może chlubić się bezspornym dorobkiem, jak choćby alerty co roku mobilizujące harcerzy do zbiorowych przedsięwzięć. Nie można też zapomnieć o osiągnięciach drużyn specjalnościowych: żeglarskich, łącznościowych, sanitarnych, lotniczych, modelarskich, obronnych, pożarniczych, służby ruchu, ... Niemały jest dorobek harcerskich ogniw w sferze upowszechniania kultury i amatorskiej twórczości artystycznej.

W społecznej pamięci utrwaliły się wielkie przedsięwzięcia w rodzaju wieloletnich operacji "1001-Frombork" polegającej na odbudowie tego miasteczka na 500-lecie urodzin M. Kopernika, ukoronowanej w 1973r. odznaczeniem ZHP Orderem Sztandaru Pracy I Klasy.

Do dziś jest wiele momentów, które budują naszą historię i tradycję.