Jest odznaką ZHP wzorowaną na najwyższym odznaczeniu bojowym polskich żołnierzy - krzyżu Virtuti Militari, przyznawanym za wyjątkowe męstwo na polu walki. Projekt krzyża opracował w 1912r. ks. Kazimierz Lutosławski - jeden z ówczesnych działaczy harcerskich - jako odznakę nielegalnie działającej w Warszawie Naczelnej Komendy Skautowej. Od 1918r. jest odznaką całego ZHP. Krzyż ma bogatą symbolikę. Jego ramiona oplata wieniec liści lauru (zwycięstwo) i dębu (męstwo) oznacza cele do zdobycia: siłę i umiejętność, sprawność i wiedzę. Napis "Czuwaj" - hasło wzywające do gotowości do pracy i nauki, służenia ludziom. Miejsce przecięcia się ramion krzyża objęte jest pierścieniem - symbol dążenia do doskonałości i łączenia się we wspólnym kręgu. Wewnątrz pierścienia znajduje się lilijka, która łączy nas ze wszystkimi skautami. Od niej do pierścienia biegną promienie, które symbolizują dążenie harcerstwa do objęcia swym wpływem coraz szerszych kręgów dzieci i młodzieży. Drobne punkty na powierzchni ramion krzyża oznaczają niezliczoną, jak ziarna piasku, rzeszę harcerek i harcerzy.

Krzyż harcerski otrzymują harcerze, którzy złożyli przyrzeczenie harcerskie (raz na całe życie). Nosi się go 2 cm nad lewą kieszenią munduru, pośrodku jej szerokości.